Havza'da Mustafa Kemal Paşa'nın raporları

Harbiye Nezareti’ne

Amasya Livası dâhilinde Hristiyan çeteleri tarafından 13 günlük zaman zarfında İslamlara karşı ika edilen hadisat 5 olup İslamlar tarafından Hristiyanlara karşı hadisat vuku bulmamıştır. Hristiyan unsurları şımartıp çılgınca vaziyetlere sokan Rum ve Ermeni kundakçıları asayişi ecnebilere karşı muhtel göstermek, işgal ve müdahalâtı celb eylemek ve bilhassa ecnebi zabitânı olan yerlerde hükûmetle hiç temas etmemek, doğruca ecnebilere müracaat etmek gibi muamelât ve İslamlar aleyhine vukuat ihdası gibi etvar ve harekâtı idame ettiriyorlar. Bütün bunlara rağmen hukuk-ı memleket-i lüzum-ı sükûneti müdrik olan müslüman ahali mahzun olmakla beraber şayan-ı dikkat bir surette sükunu hükûmete karşı da inkıyat ve istinat gösteriyorlar. Rum ve Ermeni komitacılarıyla müteneffizanla daima temas ve intibatta bulundukları İngiliz zabitanıyla bazı Amerikan memurlarından yüz buluyorlar. Bu zabıtan ve memurinin eğer siyaseten bu işi idareye müzahir olmadığı kabul edilirse mutlaka iğfal v izlal edildikleri kabul etmelidir. Merzifon’daki İngiliz zabitleriyle Amerika memurlarının gerek Merzifon ve gerek Gümüşhacıköy Kazası Rumlarıyla olan pek sıkı münasebatı şayan-ı dikkattir. Gümüşhacıköyü’nün 500 hanesi Karaköy’ünde meşhur birkaç eşkıya sergerdesi meyanında Vangel namındaki şerir de vardır. Ekseriyetle Ankara Vilayeti’nin Çorum mülhakatına tasallut ve katl ve yağma ediyorlar. Üç gün evvel Havza’daki Alay Kumandanı bir taburla mezkûr köyü abluka ederek esna-yı taharride Merzifon’dan oraya otomobille yetişen İngiliz zabitinin müdahalesi ve kaza kaymakamının Margrit Efendi olması hiçbir netice istihsaline meydan vermedikten başka nüfuz-ı devleti hükümden sâkıt göstermiştir. 

Şayan-ı dikkattir ki Vangel nam sergerdenin biraderi Aleko ve evvelce komiserlikten emekli Aleksi Efendi; İngiliz ve Amerikan memurlarıyla her gün sıkı temasta olmakla beraber Kaymakam Margrit Efendi’nin müşavir-i aklisidir. İşin mabaadi kıyas buyurulur. … Teeyyün ettikten sonra hükûmet-i seniyenin Lâdik gibi mühim bir kazasına… henüz kaymakam olarak gönderilmesi şayan-ı nazardır. Trabzon Vilayeti’ne gelince İslamlardan birkaç çete var ise de soygunculuk maksadını istinat ediyor. Tehcir işlerinden dolayı hali firarda olan Topal Osman Ağa’nın çetesi mühim olup  Giresun ve Şarki civarında…… mühim bir hadise ika görülmemiştir. İslamlar arasında birbirini katl münferit bazı vukuat gibi sırf adliyeye ait vekayi âdiye çıksa da bunlarda ne şekavet ne de siyasi bir mahiyet yoktur. Rumların bu vilayetteki teşkilatı da aynen Canik ve Amasya teşkilatı gibi siyasidir. Vukuatları ve çetelerinin faaliyeti azdır. O da Trabzon vilayet halkının uyanıklığındandır. Yalnız Köroğlu Efdalidis namındaki 30 kişilik Rum çetesi Gümüşhane Zanta taraflarında pek mezbuhane vukuat yapıyor. Şimdiye kadar az vakitte 15 İslam katletmiştir. Maksat asayişi muhtel göstermektir; takibat yapılmaktadır. 

Erzurum Vilayeti’ne gelince; birkaç İslam çetesi varsa da siyasi bir maksat takip edilmeyip ahlaksızlık ve açlığın tevlid ettiği şekaveti âdiyedir. Erzincan Livası da aynı derecededir. Van Vilayeti’ne gelince vukuatı âdiye ve şayan-ı dikkattir. Ermenistan ve Gürcistan ile hem hudut olan (Van, Erzurum. Trabzon) işbu üç vilayetin doğusunda ve Kafkas tarafında Ermenilerin faaliyet ve istihzaratı vardır. Bu babda gerek acizlerinden gerekse mahallindeki alâkadarlarından makamat-ı âliyesine arz edilmektedir. Canik Livası’na gelince  vukuat pek azdır. İslamların tek tük şekavet ve faaliyeti suret-i umumiyede tevakkuf etmiştir. Rumların vaziyeti aynı halde olup Rumların tasniatı da azalmıştır. Bazı İslam çetelerinin dehaletine ve yahut uzaklaşmasına intizar olunuyor. 13 gün zarfında İslamlar tarafından Rumlar aleyhine vukuat olmayıp Rumlar tarafından İslamlar aleyhinde 15 ve kendi hemcinslerine üç vukuat olmuştur. İstihbarat. 

5 Haziran 1919
9.Ordu Kıtaatı Müfettişi
Mirliva Mustafa Kemal

NOT: Bazı yerler tarafımızdan okunamamıştır.

Havza’dan 
Harbiye Nezareti’ne Mevrut Şifredir

24 Mayıs 1919 tarihinde mütekaddim vaziyet-i umumiyeyi dahiliye raporumda Sivas Vilayeti hakkında henüz esaslı bir malumat alamamakla beraber basit bazı malumat arz etmiştim. 15 günden beri Sivas Vilayeti’nin ihtiva eylediği mülhakatla temasta bulundum. Bilfiil vâkı hâdisatı cariyeye muttali oldum. 

Anlaşılıyor ki Rumlar nispetsiz derecedeki ekalliyetlerine rağmen Sivas Vilayeti’nin Amasya ve Tokat Sancakları’nda da aynı Canik Livasi’ndaki çetecilik ve siyasi emeller teşkilâtını tatbik ve idare ediyorlar. Bugün bilhassa Canik hududunda olmak itibariyle Amasya Livası dâhilinde 21 Rum çetesi mütezahirdir. Bunların rüesası ve mıntıka faaliyetleri ve en yeni vukuatı mazbuttur. Tokat Livası’nda da şayan-ı dikkat olmak üzere ve yine Canik Livası hududunda ve Amasya’nın Ladik Kazası doğusunda Erbaa Kazası’nda ve kısmen de Niksar’da avanesi kuvvetli 5 Rum çetesi vardır. Fakat bu kazanın çeteleri hal-i sükûnda görülüyor. Teşkilat ve teçhizatları mükemmeldir. Vilayette hüviyetleri layıkıyla taayyün etmeyen birkaç Ermeni çetesi varsa da haizi ehemmiyet tesirleri görülmüyor. Sivas Vilayeti dâhilinde Hristiyan unsurları mal ve can emniyetini selb ve ihlal edecek İslamlar tarafından siyasi maksatlarla mütehaddis ne vukuatı ne böyle bir teşkilat yoktur. Nadir derecede şekavet-i âdiye oluyor. Fakat i’zam edilecek mahiyette değildi. Amasya Livasi’nda 4 İslam çetesi vardır. Tokat Livası’nda belli başlı bir şey mahsus değildir. 

5 Haziran 1919
9.Ordu Kıtaatı Müfettişi 
Mirliva Mustafa Kemal.