Kibritin yaygınlaşmasından çok önce, insanlar ateşi yakmak için farklı yöntemler geliştirdi. İlk çakmaklar aslında silah mekanizmalarından esinlenmişti ve tarihin akışını değiştirdi.
İlk ateş: Çakmak taşı ve çelik yöntemi
İnsanlık, binlerce yıl boyunca çakmak taşı ve çelik ile kıvılcım çıkararak ateş yaktı. Bu yöntem, Orta Çağ boyunca da en yaygın ateş elde etme yolu olarak kullanıldı. Hatta “çakmak” kelimesi de buradan geliyor.
Modern çakmağın doğuşu
1. yüzyıla gelindiğinde, özellikle ateşli silahların gelişmesiyle birlikte çarklı çakmak adı verilen mekanik sistemler icat edildi. Bu sistem, küçük bir çarkın kıvılcım çıkarmasıyla barutu tutuşturuyordu. Böylece günümüzdeki çakmağın temelleri atılmış oldu.
1. yüzyılın başlarında ise Avusturyalı kimyager Carl Auer von Welsbach, çakmaklarda kullanılan ferroserium (çakmak taşı alaşımı) maddesini geliştirdi. Bu madde sayesinde çakmaklar daha güvenli, pratik ve ucuz hale geldi.
Kibritin hikâyesi: 1826’da bir deney Hatası
Kibrit, düşündüğümüz kadar eski değil. 1826 yılında İngiliz kimyager John Walker, aslında yeni bir ilaç bileşeni üzerinde çalışırken kazara kibriti icat etti. Deney tüpündeki karışımı karıştırmak için kullandığı tahta çubuğu sürtünce çubuğun ucundaki kimyasal karışım aniden tutuştu. Böylece ilk sürtünmeli kibrit ortaya çıkmış oldu.
Ancak kibritler başlangıçta oldukça tehlikeliydi. İçindeki beyaz fosfor, hem toksik hem de patlayıcı özelliklere sahipti. 1855’te İsveçli kimyager Gustaf Erik Pasch, güvenli kibriti (kırmızı fosforla) geliştirerek kibriti gündelik hayata kazandırdı. Bu yüzden kibrit bir anda dünyada hızla yayıldı.
Çakmak mı, kibrit mi daha önce geldi?
Tarihsel sıraya baktığımızda:
- Çakmak: İlk mekanik modelleri 16. yüzyılda kullanılıyordu.
- Kibrit: Ancak 1826’da icat edildi.
Dolayısıyla, çakmak kibritten yaklaşık 300 yıl önce bulundu.
Günümüzde kibrit neden azaldı?
1. yüzyılın ortalarından itibaren çakmakların ucuz, taşınabilir ve tekrar kullanılabilir hale gelmesi kibritin tahtını sarstı. Özellikle plastik ve gazlı çakmakların seri üretime geçmesiyle birlikte, kibritin günlük hayattaki yeri giderek azaldı. Günümüzde kibrit daha çok nostaljik veya dekoratif amaçlarla, ya da doğa kamplarında acil durum aracı olarak kullanılıyor.
Ekstra bilgiler
- Osmanlı’da ateş yakmak için “çakmak taşı ve kav” (kurumuş mantar dokusu) kullanılırdı.
- yüzyılın başında kibrit kutuları, reklamcılığın en popüler araçlarından biriydi.
- Günümüzde hâlâ koleksiyonerler tarafından toplanan kibrit kutusu etiketleri nadir bulunan örneklerde ciddi meblağlara satılıyor.
Kısacası çakmak, kibritten çok daha eski bir icat. Ama kibrit, daha ucuz ve seri üretime uygun olduğu için bir dönem dünyada en yaygın ateş yakma aracı oldu. Bugün ise teknoloji sayesinde her ikisi de yerini elektrikli çakmaklara, kamp ateşi çubuklarına ve modern ateşleme sistemlerine bırakmaya başladı.
diyekonustu.com
Diğer Arşiv Haberleri için tıklayın…
